Willa „Oksza”, Zakopane – widok na tylną elewacje; autor: Piotrekwas
Styl zakopiański to pierwszy świadomie stworzony, polski styl narodowy w architekturze. Jego twórcą był Stanisław Witkiewicz, artysta, pisarz i teoretyk sztuki, który w drugiej połowie XIX wieku dostrzegł wyjątkową wartość w tradycyjnej kulturze podhalańskiej. Czerpiąc z niej inspirację, stworzył nowy styl architektoniczny, który nie tylko podkreślał lokalność, ale i miał ambicję reprezentować narodową tożsamość.
Początki stylu zakopiańskiego
Geneza stylu zakopiańskiego sięga lat 90. XIX wieku, kiedy to Witkiewicz, zauroczony Podhalem i jego kulturą, rozpoczął badania nad układem ścian domów góralskich, detalami snycerskimi, konstrukcją dachów i ogólnym kształtem budynków. Uznał, że bogata kultura materialna górali to idealny punkt wyjścia do stworzenia stylu architektury, który będzie wyrazem ducha polskości. Tak powstała idea przekształcenia chłopskiej chaty w pełnoprawny dom mieszkalny o artystycznej i narodowej wartości.
Styl zakopiański – cechy
Styl zakopiański wyróżnia się szeregiem unikalnych cech, widocznych zarówno na zewnątrz, jak i we wnętrzach budynków. Oto najważniejsze elementy:
- Dachy kryte gontem – wysokie, dwuspadowe dachy o licznych skosach, często zakończone ozdobnymi kominami, są jedną z najbardziej rozpoznawalnych cech stylu.
- Wysokie kamienne podmurówki – chroniły drewnianą konstrukcję przed wilgocią i zimnem.
- Bryłę budynku cechuje masywność i solidność, z mocno zaakcentowanymi liniami poziomymi.
- Werandy umieszczone po bokach lub z przodu budynków, często bogato zdobione snycersko.
- Ozdobne tarasy z balustradami o charakterystycznych wzorach inspirowanych motywami roślinnymi i kulturą góralską.
- Elementy wyposażenia oraz wnętrza domów utrzymane w jednolitej stylistyce – meble, boazerie i detale wykonane z drewna, często ręcznie rzeźbione.
- Charakterystyczne pnie drzew cięte i obrabiane ręcznie, stosowane jako elementy konstrukcyjne i dekoracyjne.
Architektura stylu zakopiańskiego odwołuje się nie tylko do tradycji budownictwa, ale i do elementów kultury góralskiej – w ornamentyce pojawiają się nawiązania do haftów, rzeźby w drewnie czy nawet instrumenty muzyczne.
Muzeum Karola Szymanowskiego w willi Atma w Zakopanem, fot. K. Schubert MIK 2019
Najważniejsze realizacje
Pierwszym budynkiem zaprojektowanym w stylu zakopiańskim była Willa Koliba, powstała w latach 1892–1893 na zlecenie Zygmunta Gnatowskiego. To właśnie ona stała się wzorcem dla kolejnych budynków zaprojektowanych przez Witkiewicza.
Innym znanym przykładem jest Willa pod Jedlami, monumentalna, drewniana rezydencja z 1897 roku, położona na Antałówce. Równie interesującym obiektem jest Kaplica na Jaszczurówce, która łączy funkcję sakralną z artystyczną wartością projektu.
Wszystkie te budynki cechuje dbałość o detal, spójność kompozycyjna i harmonijne wpisanie w krajobraz Tatr.
Styl zakopiański jako styl narodowy
Dla Stanisława Witkiewicza styl zakopiański miał być nie tylko lokalnym folklorem, ale też sposobem na stworzenie stylu narodowego. Chciał, by zakopiańska estetyka była inspiracją dla budowy pensjonatów, domów, a nawet gmachów publicznych w całej Polsce. Miała ona łączyć w sobie piękno, funkcjonalność oraz głęboki szacunek dla ludowego dziedzictwa.
Z czasem popularność stylu zakopiańskiego rosła, a jego elementy zaczęły przenikać także do meblarstwa, rzeźby, a nawet malarstwa.
Willa Konstantynówka, Zakopane; autor: Deszcze
Po śmierci Witkiewicza
Po śmierci Witkiewicza w 1915 roku, styl zakopiański nie zanikł. Wprawdzie nie był już tak silnie rozwijany, ale nadal powstawały budynki inspirowane jego zasadami. W okresie międzywojennym styl ten zaczęto traktować jako część kultury ogólnonarodowej, a jego elementy były obecne w twórczości wielu artystów i architektów.
Dziś spuściznę Witkiewicza można podziwiać m.in. w Muzeum Stylu Zakopiańskiego, które mieści się w Willi Koliba. Wnętrza, meble, a także układ przestrzenny budynku prezentują pełne spektrum projektu Stanisława Witkiewicza i jego dążenia do stworzenia polskiego stylu.
Styl zakopiański dziś
Współcześnie dom w stylu zakopiańskim to nie tylko hołd dla tradycji, ale również przykład trwałości i estetyki. Architekci i inwestorzy coraz częściej sięgają po wzorce wypracowane przez Witkiewicza, adaptując je do nowoczesnych potrzeb. Powstają pensjonaty, domy letniskowe, a nawet hotele, które czerpią ze stylistyki zakopiańskiej – nie tylko w bryle, ale też w detalach, wnętrzach i układzie przestrzeni. Styl zakopiański przetrwał próbę czasu. Dzięki silnym związkom z gwarą góralską, sztuką ludową i przyrodą Tatr, stał się nie tylko unikalną formą architektury, ale też symbolem przywiązania do tradycji i tożsamości narodowej.
Dachy kryte gontem, wysokie podmurówki, werandy i ozdobne tarasy, motywy roślinne i góralskie, elementy wyposażenia z drewna i inspiracja kulturą ludową to najważniejsze cechy, którymi charakteryzuje się styl zakopiański. Styl ten nieustannie inspiruje – jako pomost między historią a nowoczesnością, między sztuką a funkcjonalnością. Dzięki twórczości Stanisława Witkiewicza, Tatry stały się nie tylko miejscem wypoczynku, ale i przestrzenią dla unikalnego stylu witkiewiczowskiego, który nadal zachwyca. Wędrówki szlakiem stylu zakopiańskiego możesz zaplanować nocując w komfortowych warunkach w stolicy Tatr – sprawdź VisitZakopane.
